Jestes tutaj:  Artykuły » Inne

Badania laboratoryjne

Z własnej praktyki wiem, że aptekarz musi być przygotowany na najbardziej zaskakujące pytania ze strony pacjenta. A pacjenci potrafią zapytać dosłownie o wszystko, co związane jest ze zdrowiem. Ten fakt nie powinien nas oczywiście martwić, tylko cieszyć. Oznacza bowiem, że aptekarz to zawód powszechnego zaufania, a apteka traktowana jest jako miejsce, gdzie można otrzymać fachowe informacje.

Niejednokrotnie, kiedy sprzedawałem w aptece pojemniczki do analiz laboratoryjnych, pacjent pytał mnie jak należy wykonać badanie i czemu ono służy. Taka sytuacja jest z pewnością udziałem wielu z nas. Przyjrzyjmy się zatem najważniejszym pojęciom dotyczącym badań laboratoryjnych.

Badania krwi

Najczęstszym materiałem do badań jest krew pobierana z żyły, w niektórych przypadkach również z tętnicy, z opuszki palca, a także z płatka ucha, a u niemowląt - z pięty. Równie często do badań wykorzystuje się mocz. Ponadto bada się ślinę, płyn mózgowo-rdzeniowy, płyny mogące zbierać się w jamie opłucnej, w jamie otrzewnej, w torebkach stawowych, a także pot i łzy, wymazy z pochwy lub szyjki macicy i nasienie. Krew w zależności od rodzaju zleconego badania pobierana jest do różnych probówek. Osobne probówki zawierające substancje, które zapobiegają krzepnięciu krwi po jej pobraniu są stosowane do morfologii krwi, OB., badania układu krzepnięcia (tzw. czas protrombinowy). W celu wykonania większości innych badań krew pobierana jest do probówki nie zawierającej środków przeciwkrzepliwych, co pozwala na utworzenie skrzepu, a następnie oddzielenie przy pomocy wirowania surowicy, czyli tej części krwi, która jest pozbawiona krwinek. Surowica jest materiałem stosowanym bezpośrednio do analiz takich składników jak glukoza, cholesterol, mocznik i wielu innych. W uzasadnionych przypadkach wykonuje się badania pełnej krwi, tzn. świeżo pobranej i nieodwirowanej. Dotyczy to najczęściej glukozy, której stężenie często określane jest bezpośrednio we krwi uzyskanej po nakłuciu opuszki palca. Krew pobiera się do probówek. Ich liczba jest uzależniona od badań, które mają być wykonane. W przypadku, kiedy mamy zlecenie na morfologię, OB., cholesterol i grupę krwi, krew musi być pobrana do 4 probówek, aczkolwiek jej objętość nie powinna przekroczyć 15-20 ml. Badania, jak np. oznaczenia glukozy, mocznika i wiele innych mogą być wykonane z tej samej próbki co cholesterol (z surowicy krwi). Podstawowy zestaw badań wymaga pobrania około 15 ml krwi. Do badania pobiera się krew obwodową, czyli uzyskaną z naczyń krwionośnych: żylnych, włośniczek, bądź tętnic. Badanie próbek krwi obejmuje ocenę elementów upostaciowanych krwi (krwinek czerwonych, krwinek białych i płytek) oraz składu osocza. Badanie elementów upostaciowanych może dotyczyć morfologii krwi obwodowej, czyli określenia liczby krwinek białych, czerwonych, wartości hematokrytu (stosunku objętości krwinek czerwonych do objętości pełnej krwi) i stężenia hemoglobiny. Łącznie z morfologią krwi często mierzy się wskaźniki oceniające krwinki czerwone: średnia objętość krwinki czerwonej (MCV), średnia zawartość hemoglobiny (MCH) i średnie stężenie hemoglobiny (MCHC), ewentualnie jeszcze inne parametry - np. wskaźnik zróżnicowania objętości krwinek czerwonych (RDW). Może także dotyczyć rozmazu krwi obwodowej (leukocytogram) - określenie ilości poszczególnych typów krwinek białych: granulocytów obojętnochłonnych pałeczkowatych i podzielonych, granulocytów kwasochłonnych, granulocytów zasadochłonnych, limfocytów i monocytów. Jeśli badanie wykonywane jest z użyciem autoanalizatorów hematologicznych, możliwy jest inny podział typów krwinek białych. To liczba płytek krwi określana jest zwykle łącznie z morfologią krwi.
Badania mogą też ocenić własności poszczególnych rodzajów elementów upostaciowanych krwi. Dla krwinek czerwonych, np. aktywność enzymów wewnątrz krwinek, dla białych - aktywność enzymów wewnątrz krwinek (fosfatazy zasadowej, fosfatazy kwaśnej, w reakcji PAS). U płytek krwi, np. aktywność tzw. czynników płytkowych, zdolność adhezji i agregacji. Badanie składu osocza może uwzględniać ocenę stężenia elektrolitów (chlorku, sodu, potasu, wapnia, magnezu, fosforanu i innych), produktów końcowych przemiany materii zawierających azot: mocznik, kreatynina, kwas moczowy, amoniak, stężenia glukozy lipidów (lipidogram), cholesterolu całkowitego i w poszczególnych frakcjach lipoproteinowych, stężenie triglicerydów, aktywności enzymów, np.: aminotransferazy alaninowej (AlAT), aminotransferazy asparaginianowej (AspAT), fosfatazy zasadowej (Falk), - glutamylotransferazy (GGTP), stężenie białek (proteinogram): stężenie albumin i globulin (frakcje globulin: alfa, beta i gamma), bilirubiny, czy obecności specyficznych przeciwciał, np. przeciwko różnym antygenom wirusa zapalenia wątroby typu B (przeciwciała anty-HBs), streptolizynie O paciorkowca hemolitycznego z grupy A (odczyn ASO). Analiza krwi pozwala także ustalić stężenia hormonów. Odczyn Biernackiego (OB) jest miarą szybkości opadania krwinek czerwonych w osoczu w czasie jednej godziny. Analiza krwi tętniczej może również polegać na ocenie tzw. równowagi kwasowo-zasadowej krwi (badanie gazometryczne) i uwzględnia się następujące parametry: pH krwi (odczyn krwi) - stężenie wolnych jonów wodorowych, prężność dwutlenku węgla we krwi (pCO2), stężenie jonów wodorowęglanowych (HCO3) we krwi, sumę stężeń wszystkich anionów buforowych krwi (NZ - nadmiar lub niedobór zasad). Niekiedy mierzy się również prężność tlenu we krwi (pO2), ewentualnie inne jeszcze parametry. Można też wykonywać badanie mikrobiologiczne - ustalenie obecności i rodzaju bakterii, wirusów we krwi. W przypadku pobrania krwi jednorazowo najczęściej nakłuwa się żyły kończyny górnej w okolicy zgięcia łokciowego, rzadziej grzbietu dłoni lub przedramienia. Pacjent proszony jest o ułożenie wyprostowanej ręki w stawie łokciowym, z dłonią zwróconą ku górze, na poduszce podłożonej pod łokieć. Badający zakłada opaskę uciskową na kończynie pacjenta powyżej wybranego miejsca nakłucia żyły. Pacjentowi poleca się zacisnąć pięść celem lepszego uwidocznienia wybranej żyły do nakłucia. Wypełnienie żyły krwią badający ocenia przez dotyk. Skórę w miejscu planowanego wkłucia badający odkaża, np. roztworem alkoholu etylowego. Igła użyta do nakłucia może być osadzona na strzykawce, wówczas badający pobiera krew przez powolne pociąganie tłoka strzykawki. Możliwy jest również inny sposób pobrania krwi, polegający na tym, że swobodnie wyciekająca z wolnego końca igły krew, pobierana jest przez badającego bezpośrednio do probówki.

Badanie moczu

Najczęściej wykonywanym badaniem moczu jest badanie ogólne. Obejmuje ocenę właściwości fizykochemicznych moczu, tj. zabarwienie, stopień zmętnienia, ciężar właściwy, odczyn (pH), zawartość białka, glukozy, związków ketonowych, urobilinogenu i bilirubiny oraz ocenę mikroskopową osadu moczu. Normalnie występującym barwnikiem w moczu jest tzw. urochrom, dający zabarwienie żółte o różnych odcieniach w zależności od stopnia zagęszczenia moczu. Zmiana barwy moczu może być wynikiem wydalania barwnych związków powstałych w toku przemian zachodzących w organizmie lub też substancji pochodzących z zewnątrz, zawartych w diecie, czy lekach. Prawidłowy mocz jest przejrzysty lub lekko mętny. Zmętnienie najczęściej jest spowodowane wytrącaniem się soli fosforanowych, moczanowych, szczawianowych zawartych w moczu. Stopień zmętnienia moczu zależy od stężenia tych soli oraz czasu i temperatury przechowywania moczu. Zmętnienie różnego stopnia może być spowodowane domieszką krwi, ropy, dużej ilości bakterii, kuleczek tłuszczu. Ciężar właściwy (gęstość) moczu zależy od ilości wydalonych z moczem końcowych produktów przemian ustrojowych, głównie mocznika, a także soli i ilości wydalonej wody. Ciężar właściwy moczu zwiększy się, gdy w dniu poprzedzającym badanie spożycie płynu będzie mniejsze niż zapotrzebowanie oraz gdy wraz z moczem wydalana będzie glukoza, leki, białko. Ciężar właściwy moczu będzie obniżony w wyniku nadmiernego spożycia płynu w dniu poprzedzającym badanie, szczególnie w późnych godzinach wieczornych. Niski ciężar właściwy moczu może występować w chorobach przebiegających z utratą zdolności nerek do zagęszczania moczu. Odczyn (pH) moczu zależy od ilości wydalanych z moczem wolnych jonów wodorowych. Obecność jonów wodorowych w moczu jest wynikiem wydalania przez nerki kwasów nieorganicznych oraz organicznych. Ich źródłem jest dieta bogata w białko, stąd odczyn moczu będzie bardziej kwaśny (niska wartość pH) u osób na diecie mięsnej niż na diecie mieszanej. Inną przyczyną nadmiernego zakwaszenia moczu może być długotrwałe głodzenie, gorączka, niewłaściwie kontrolowana cukrzyca. Odczyn moczu będzie bardziej zasadowy (wyższa wartość pH) u osób na diecie jarzynowej lub mlecznej. Ponadto wzrost pH moczu może być stwierdzany w następstwie uporczywych wymiotów, płukania żołądka, nadmiernego stosowania leków moczopędnych, w schorzeniach nerek związanych z utratą ich zdolności do zakwaszania moczu. Odczyn moczu będzie zasadowy w przypadku, gdy zawiera on dużą ilość bakterii, a także, gdy będzie zbyt długo przechowywany w temperaturze pokojowej. W prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności białka. Jego obecność może być wynikiem choroby nerek, a także wynikiem domieszki krwi pochodzącej z dróg moczowych (np. po ataku kamicy nerkowej) lub dużej ilości bakterii w moczu. W prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności glukozy. Jest ona najczęściej objawem znacznego podwyższenia się stężenia glukozy we krwi (gdy stężenie glukozy przekroczy wartość progową, tj. ponad 180 mg/100 ml krwi). W prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności związków ketonowych. Mogą pojawić się, gdy wzrośnie ich stężenie we krwi: w wyniku długotrwałego głodzenia, w gorączce, w wyniku niewłaściwie kontrolowanej cukrzycy (stwierdza się dodatkowo obecność zwykle znacznej ilości glukozy w moczu). Podobnie nie powinno być bilirubiny, końcowego produktu przemiany barwnika krwi. Wydalana jest z organizmu wraz z żółcią drogą pokarmową. Pojawienie się bilirubiny w moczu może być wynikiem wzrostu jej stężenia we krwi, np. z powodu niedrożności dróg żółciowych lub uszkodzenia wątroby. Urobilinogen w prawidłowym moczu występuje w niewielkiej ilości. Związek ten powstaje z bilirubiny w jelicie i po wchłonięciu do krwiobiegu jest wydalany przez nerki. Zwiększone wydalanie urobilinogenu z moczem stwierdza się np. w żółtaczce hemolitycznej. Mocz poddaje się także ocenie mikroskopowej. W obrazach prawidłowych moczu mogą występować pojedyncze krwinki białe, pojedyncze krwinki czerwone i nabłonki płaskie oraz niewielka ilość związków mineralnych, tworzących kryształy lub tzw. osad bezpostaciowy. W warunkach patologicznych stwierdza się zwiększoną ilość elementów komórkowych moczu. Mogą także występować elementy charakterystyczne dla różnych schorzeń, np. liczne bakterie, wałeczki szkliste, ziarniste, komórkowe, tłuszczowe. Badanie specjalistyczne moczu może ograniczać się jedynie do wykrycia obecności danej substancji w moczu lub na określeniu jej stężenia w moczu. Do drugiego typu badań wymagane jest dostarczenie do laboratorium próbki moczu zebranego w ściśle określonym przedziale czasu (najczęściej w czasie 24 godzin). Do badania specjalistycznego moczu należy określenie wydalania elektrolitów: np. sodu, potasu, wapnia, magnezu, fosforanu, końcowych produktów przemiany materii (tzw. związków azotu): mocznika, amoniaku, jonu amonowego, kreatyniny, kwasu moczowego, a także ustalenie wielkości filtracji kłębowej. Ponadto wykonuje się pomiar stężenia albuminy w moczu (mikroalbuminuria), aktywności enzymów w moczu (np. amylazy), określenie wydalania hormonów lub ich metabolitów, czy wydalanych leków.

Wyniki

Prawdopodobieństwo, iż osoba zdrowa ma wszystkie wyniki prawidłowe jest względnie niskie. Zakres normy zależy także od specyfiki danego laboratorium przeprowadzającego badanie. W interpretacji wyniku bierze się pod uwagę dopuszczalne granice błędu, wahające się od 4 do 10 proc dla różnych testów. Dopuszczalna granica błędu to wartość, o którą laboratorium mogło zawyżyć lub obniżyć rzeczywisty wynik. Należy przyjąć, iż przekroczenie normy powyżej 10 proc. wartości maksymalnej oznacza, że wynik jest poza normą. W innych przypadkach, jeżeli jest to konieczne, należy badanie powtórzyć lub przyjąć, iż wynik jest na granicy dopuszczalnej i budzi podejrzenia. Wynik badania jest najczęściej wydawany w formie ilościowej, to znaczy podane są wartości liczbowe, które odzwierciedlają liczbę (np. liczbę krwinek czerwonych czy białych) lub stężenie. To ostatnie wyrażane jest w jednostkach chemicznych ng, ug, mg lub g w 100 ml, lub 1 litrze krwi, albo w molach (milimolach) na litr - w mmol/l. Coraz częściej wyniki mają formę wydruku komputerowego. Po jego interpretację najlepiej skierować pacjenta do lekarza, zwłaszcza gdy wyniki przekraczają normy laboratoryjne i dlatego warto je znać. Część wyników jest przedstawiana w formie jakościowej. Laboratorium określa, czy poszukiwana substancja jest obecna w badanym materiale, np. wynik próby ciążowej określany jest jako dodatni lub ujemny, odczyny kiłowe czy wykrywanie obecności markerów wirusowego zapalenia wątroby (antygenu HBs, przeciwciał anty HCV), a także przeciwciał anty HIV w przypadku podejrzenia o AIDS. Często na wynikach jakościowych pojawiają się określenia wynik pozytywny lub negatywny. Pamiętajmy, że określenie pozytywny w tym przypadku jest niekorzystnym wynikiem badania. Wyniki laboratoryjne powinny być wyrażane w jednostkach SI. Nadal praktykuje się podawanie wyników w starych jednostkach (konwencjonalnych), np. cholesterolu czy albumin. Najprostszym sposobem rozróżnienia, czy norma wyrażona jest w jednostkach SI, jest występowanie składnika mol w jednostce, niezależnie od przedrostka (np. nmol, pikomol, mikromol etc). Należy jednak pamiętać, iż istnieje wiele jednostek SI wyrażonych inną wartością niż mol. Jednostki mg%, mikrogram%, j.m. (jednostka międzynarodowa), %, mm Hg, minuty są typowymi jednostkami konwencjonalnymi. Na druku z wynikami badania, obok naszego wyniku, podana jest tzw. norma. Służy ona do porównania naszego wyniku z wynikami występującymi w populacji ludzi zdrowych, np. za górną, optymalną wartość graniczną dla cholesterolu przyjęto 200 mg/dl. W przypadku markerów nowotworowych (związki pojawiające się w przebiegu nowotworów) ważna jest tylko tzw. wartość odcinająca, tj. ta, powyżej której istnieje uzasadnione podejrzenie choroby nowotworowej.

mgr. farm. Tomasz Wypych Magazyn "Bez recepty"